Nhật ký đọc sách – “Viên cảnh sát thứ ba” (Flann O’Brien)

Việc đọc sách đem đến cho tôi một chút gì đó giống như khoái cảm Narciss: tôi thích hình dung lại việc một cuốn sách đã kéo mình đi như thế nào, dẫn dắt mình đến với những cuốn khác như thế nào, và mình nhìn ra mình như thế nào khi đắm chìm trong một thế giới xa lạ, rất khác với quỹ đạo thường nhật của mình mà nghệ thuật hư cấu mở ra.

Thú thật, tôi vốn không định đọc “Viên cảnh sát thứ ba” nhà văn Ireland Flann O’Brien, sau khi kết thúc việc đọc lại “Bà Dalloway” của Virginia Woolf. Tôi nghĩ mình sẽ theo thứ âm nhạc trong văn xuôi của Woolf để dạt trôi sang một thứ văn chương miên man trong ký ức và vũ đạo của ngôn từ, kiểu “Ba lối tới hồ” của Ingeborg Bachmann chẳng hạn. Nhưng khi đang phải sống trong một sự chờ đợi trở nên vô nghĩa mà thế giới hành chính quan liêu ở Việt Nam bắt tôi phải chịu đựng, khi các dự án nghiên cứu gửi đi bị từ chối khiến tôi cứ có cảm giác thứ mình đeo đuổi còn vô ích hơn cả bản thân sự hư vô (với tôi, hư vô có tính hữu ích của nó), tôi lại bị cuốn vào thế giới kỳ quái của Flann O’Brien. Nói theo thuật ngữ của tiếp nhận văn học, tôi rơi vào một tâm thế dẫu rất khó chịu nhưng lại thích hợp để nếm trải cuốn tiểu thuyết thách thức sự đọc của mình ở nhiều khía cạnh này.

Cuốn tiểu thuyết này, với tôi, ban đầu tưởng như đủ kịch tính để không buồn ngủ: ngay từ trang đầu, nó đã hứa hẹn một câu chuyện vụ án li kỳ. Nhưng trinh thám chính là thể loại bị nhại lại nhiều bậc nhất trong tiểu thuyết hiện đại: O’Brien để nhân vật của ông lạc vào một thế giới khó có thể mường tượng được theo các chiều kích vật lý thông thường. Người đọc, theo đó, bị dẫn dụ vào một trải nghiệm không khác gì cuộc phiêu lưu của Alice ở xứ sở kỳ lạ của Lewis Carroll. Cũng giống như thế giới của Carroll, thế giới của “Viên cảnh sát thứ ba” hoang đường, phóng túng nhưng cũng bộc lộ những khía cạnh đáng sợ, những mối liên hệ tinh vi với không khí thời đại, với trạng thái chính trị của Ireland đương thời mà O’Brien muốn chất vấn. Những tác phẩm hư cấu bậc nhất thường là nơi những tiếng nói kháng cự mạnh nhất có thể vang lên. Những nhà phê bình đọc cuốn sách theo lối đọc chính trị nhận thấy câu chuyện như một dụ ngôn phê pháp sự cô lập của nước Ireland với ý thức hệ gắn liền với Catholism có phần bảo thủ ở những năm 1930, lập trường trung lập của Ireland trong bối cảnh Thế chiến II. Quả thực, khía cạnh này khiến cuốn tiểu thuyết có thể trở nên nhạy cảm trong bối cảnh Việt Nam bây giờ, khi, bất chấp những diễn ngôn chính thống, sự cô lập mình trong một ý thức hệ già nua và tỏ ra trung lập trong những vấn đề thời sự gai góc của thế giới, như cuộc chiến Israel và Palestien, Nga-Ukraine. Sự cô lập và trung lập ấy tạo cho đời sống một bề mặt phẳng lặng nhưng đạo đức, vì vậy, cũng bị rỗng ruột, con người bị đẩy vào những khủng hoảng hiện sinh không vãn hồi. Nhân vật của O’Brien bị mắc kẹt trong cõi vĩnh cửu mà ở đó thời gian lặp vòng, con người không thoát ra khỏi việc phạm tội và chẳng có sự thanh lọc, tẩy rửa nào hết.

Là một người giảng dạy văn học ở đại học, khi đọc cuốn sách này, tôi cứ luôn nghĩ đây là lúc những sáng tạo đột xuất của văn chương sẽ làm cho những khái niệm của văn học trở nên lung lay. Chẳng hạn, có thể gọi các hình tượng trong “Viên cảnh sát thứ ba” là nhân vật được không khi chiều kích nhân tính – hiểu theo nghĩa hiện tượng học của khái niệm này, chứ không phải theo nghĩa đạo đức học – của họ rất mơ hồ: họ là những thực thể nửa người, nửa ma, nửa vật, nửa máy từ cơ thể đến tâm trí. Họ tồn tại trong một thế giới hành chính quan liêu nhưng khác với thế giới trong “Lâu đài”, “Vụ án” của Kafka ít nhiều còn mang chiều kích xã hội, Flann O’Brien khiến người ta có cảm giác thế giới hành chính quan liêu ấy còn tồn tại ở cấp độ siêu hình. Theo nghĩa ấy, O’Brien gần với Beckett hơn là Kafka.

Rồi còn có thể định danh “Viên cảnh sát thứ ba” thuộc thể loại nào? Là tiểu thuyết triết học? Neo-Gothic? Dystopia? Giả trinh thám? Một thứ tiểu thuyết theo truyền thống Carollian, Kafkaesque, Orwellian hay báo trước cho văn chương phi lý của Beckett hay Ionesco sau này? Đọc “Viên cảnh sát thứ ba”, có thể thấy tính trò chơi là đặc trưng nổi bật của nó: O’Brien xứng đáng được coi là người bày trò tinh quái. Dung lượng tiểu thuyết không lớn nhưng chương nào cũng là một kiểu trò chơi: truy tìm vật bị mất, trốn tìm, đóng vai, giả định và đặc biệt là trò chơi ngôn ngữ: ngôn ngữ lắt léo để thách thức những hình dung về thế giới tưởng như đã yên vị; để phát lộ những cơ chế tinh vi giam hãm con người.

“Viên cảnh sát thứ ba”, dẫu vậy, không phải là tiếng cười hả hê, sảng khoái theo tinh thần carnival. Nó là tiếng cười đen tối. Như nhiều nhà tiên tri trong tiểu thuyết, điều làm tôi thấy đáng sợ khi đọc “Viên cảnh sát thứ ba” là cái thế giới quái đản, cái thế giới làm người ta bị mắt kẹt và rỗng hóa trong ảo tưởng về sự vĩnh cửu, cái thế giới tưởng như đưa người ta đi lên nhưng thực chất là lần mò xuống những tầng địa ngục… lại càng ngày càng được hiện thực hóa. Còn gì kinh khủng hơn khi những tưởng tượng của Kafka, Orwell, Beckett và lần này là O’Brien bỗng trở thành thực tại mà chúng ta đang mắc kẹt.

Như tôi, những ngày này, trong sự chờ đợi vô nghĩa, những đeo đuổi vô nghĩa, những cuộc chơi trí thức như những sự đánh đố. Để làm gì?