Nguyên nhân chủ yếu sinh ra ngoại lực: Những yếu tố định hình bề mặt Trái Đất

Mô tả sản phẩm

Trong khoa học địa chất và địa lý tự nhiên, "ngoại lực" (exogenetic forces) là thuật ngữ dùng để chỉ các lực tác động lên bề mặt Trái Đất, có nguồn gốc từ bên ngoài lớp vỏ Trái Đất, gây ra sự biến đổi, phá hủy và tái tạo hình thái địa hình. Khác với "nội lực" (endogenetic forces) sinh ra từ bên trong lòng đất (như kiến tạo mảng, núi lửa, động đất), ngoại lực chủ yếu có vai trò san bằng, bào mòn các khu vực cao và bồi đắp vật liệu vào các vùng trũng. Nguyên nhân chủ yếu sinh ra ngoại lực là do sự tương tác phức tạp của năng lượng mặt trời, trọng lực và sự vận động của Trái Đất, cùng với vai trò của sinh vật, bao gồm cả con người.

1. Năng lượng mặt trời (Solar Energy):
Đây là nguồn năng lượng chính, cung cấp nhiệt và ánh sáng, chi phối gần như toàn bộ các quá trình ngoại lực trên Trái Đất.
- Chu trình thủy văn (Water Cycle): Năng lượng mặt trời làm bốc hơi nước từ đại dương, sông hồ, tạo thành mây và gây mưa. Nước mưa sau đó chảy trên bề mặt (dòng chảy mặt), hình thành sông suối, xói mòn và vận chuyển vật liệu. Nước ngầm thấm vào đất đá cũng gây ra phong hóa và hòa tan khoáng vật. Ngoài ra, nhiệt độ xuống thấp ở vùng cực và núi cao làm nước đóng băng tạo thành sông băng, di chuyển chậm chạp nhưng có sức phá hủy và vận chuyển vật liệu cực lớn.
- Gió (Wind): Sự hấp thụ nhiệt không đều của bề mặt Trái Đất do năng lượng mặt trời tạo ra sự chênh lệch áp suất không khí, hình thành gió. Gió có khả năng bào mòn (đặc biệt ở các vùng khô hạn), vận chuyển cát bụi và bồi đắp thành các dạng địa hình như đụn cát.
- Sự thay đổi nhiệt độ (Temperature Changes): Sự chênh lệch nhiệt độ giữa ngày và đêm, giữa các mùa, dưới tác động của năng lượng mặt trời, gây ra sự co giãn của đá, dẫn đến nứt vỡ (phong hóa vật lý).

2. Trọng lực (Gravity):
Trọng lực là lực hút của Trái Đất, tác động liên tục lên mọi vật chất trên bề mặt và trong khí quyển, đóng vai trò then chốt trong nhiều quá trình ngoại lực.
- Trượt lở, sụt lở đất đá (Mass Wasting): Trọng lực trực tiếp kéo vật liệu đã bị phong hóa (đất, đá, bùn) từ các sườn dốc xuống chân dốc, gây ra các hiện tượng như lở đất, sụt đá, trượt bùn.
- Dòng chảy của nước và băng: Trọng lực là yếu tố thúc đẩy nước sông, suối chảy từ cao xuống thấp, mang theo và bào mòn vật liệu. Tương tự, trọng lực cũng là lực chính khiến các sông băng di chuyển.

3. Sự vận động của Trái Đất:
- Sự tự quay của Trái Đất (Earth's Rotation): Mặc dù không trực tiếp là nguyên nhân chính, sự tự quay của Trái Đất tạo ra Lực Coriolis, ảnh hưởng đến hướng di chuyển của các dòng khí (gió) và dòng nước (dòng hải lưu). Các dòng hải lưu này mang theo vật liệu và góp phần vào quá trình xói mòn, bồi đắp ở bờ biển.
- Thủy triều (Tides): Lực hấp dẫn của Mặt Trăng và Mặt Trời gây ra thủy triều. Sự lên xuống của mực nước biển do thủy triều tạo ra các dòng chảy ven bờ, góp phần vào quá trình xói mòn và lắng đọng trầm tích ở các vùng bờ biển và cửa sông.

4. Sinh vật (Living Organisms):
Sinh vật, bao gồm thực vật, động vật và con người, cũng đóng vai trò quan trọng trong các quá trình ngoại lực.
- Thực vật: Rễ cây có thể xuyên vào các khe nứt của đá, làm nứt vỡ đá (phong hóa vật lý). Ngoài ra, quá trình phân hủy xác thực vật tạo ra axit hữu cơ, góp phần vào phong hóa hóa học. Thực vật cũng có vai trò quan trọng trong việc giữ đất, ngăn chặn xói mòn.
- Động vật: Các loài động vật đào hang (như chuột, côn trùng) có thể làm tơi xốp đất đá, tăng cường phong hóa vật lý và tạo điều kiện cho nước và không khí xâm nhập sâu hơn.
- Con người (Anthropogenic Activities): Hoạt động của con người là một "ngoại lực" đáng kể và ngày càng tăng cường. Các hoạt động như khai thác khoáng sản, xây dựng đô thị, nông nghiệp, làm đường, chặt phá rừng,... đều làm thay đổi địa hình, tăng tốc độ xói mòn, sụt lở hoặc bồi lấp một cách đáng kể, đôi khi vượt xa tốc độ của các quá trình tự nhiên.

Tóm lại, nguyên nhân chủ yếu sinh ra ngoại lực là sự vận hành của hệ thống năng lượng mặt trời cung cấp động lực cho chu trình nước và gió; trọng lực kéo mọi vật chất xuống dốc; và ở mức độ nhất định, sự vận động của Trái Đất cùng với tác động ngày càng lớn của sinh vật, đặc biệt là con người. Tất cả các yếu tố này không hoạt động riêng lẻ mà tương tác và phối hợp với nhau, liên tục định hình và thay đổi bề mặt Trái Đất qua hàng triệu năm.